جت‌الاسلام‌والمسلمین مجید حکیم‌الهی، معاون بین‌الملل جامعة المصطفی العالمیة و رئیس سابق حوزه‌ی علمیه لندن در گفتار زیر به بررسی ویژگی‌ها و سیره‌ی علمی مرحوم علامه آیتالله دکتر عبدالهادی الفضلی پرداخته است. رهبر انقلاب در پیام تسلیت خود درباره‌ی این علامه‌ی فقید گفته‌اند: «مرحوم الفضلی پناهگاه علمای امت بودند و با فکر و حرکت و جهاد و تلاش‌های وحدت‌آفرین خود، نمونه و اُسوه‌ای را در نزدیکی دل‌ها، وحدت بخشیدن به صفوف اسلام، همدلی و دوری از نزاع‌ها و اختلافات، و تمرکز نگاه‌ها و اندیشه‌ها بر دشمن مشترک آحاد امت عظیم اسلامی ارائه کردند.»
حوزههای علمیه همواره خاستگاه علمای برجسته، اندیشمندان و متفکرانی بوده است که در طول تاریخ، تأثیرات بسیاری در حوزههای مختلف علمی از خود برجای گذاشته‌اند. اما اندیشمندانی که توانسته‌اند در گستره‌ی بین‌المللی فعالیت کنند و در عرصه‌ی جهانی تأثیرگذار باشند، نسبت به دیگر اندیشمندان اندک هستند. یکی از افرادی که توانست در حوزه‌ی بین‌المللی تأثیرگذار باشد و خدمات ارزنده‌ای را به جوامع اسلامی و نشر و گسترش معارف دینی ارائه دهد، مرحوم علامه آیتالله دکتر عبدالهادی فضلی بود. جنبه‌ی علمی و معرفتی ایشان روشن است و در این زمینه گفت‌وگوهای زیادی انجام شده و مقالات زیادی هم نوشته شده است. فضل و علم و دانش ایشان بسیار روشن و واضح است، اما خدمات ایشان به حوزههای معرفتی و علمی و همچنین کتاب‌هایی که ایشان متناسب با نیاز جوامع بشری تهیه و تدوین و تألیف نمودند، قابل بحث است و شاید برای بسیاری از اندیشمندان ما و خصوصاً طلاب حوزههای علمیه ناشناخته باشد.
در ادامه به 8 ویژگی برجسته‌ی مرحوم علامه فضلی می‌پردازیم:
رئیس دانشگاه اسلامی انگلستان می‌گفت: وقتی ما دانشگاه اسلامی را در انگلستان تأسیس کردیم، به متون درسی نیاز داشتیم که متناسب با فضای غرب نوشته شده باشد. لذا از ایشان دعوت کردیم و ایشان مدتی آمدند و به مطالعه‌ی غرب پرداختند. سپس بر اساس فرهنگ و نیاز جوامع غربی کتاب‌هایی را برای ما تهیه و تدوین کردند.
1. تدوین کتب درسی روزآمد برای حوزههای علمیه
متون درسی که در حوزههای علمیه‌ی ما مورد بحث و تدریس قرار می‌گرفت، متونی بوده که بعضاً تا 5 قرن قبل تهیه و تدوین شده است و علاوه بر آن تعداد زیادی از این متون با حال و فضای حوزههای علمیه‌ی ایران تهیه و تدوین شده است. لذا با توجه به گسترش حوزههای علم و معرفتیِ ما در بعضی از مناطق دیگر، این متون درسی نمی‌توانست پاسخ‌گوی نیاز علاقه‌مندان علوم دینی و معارف اسلامی باشد. البته این موضوع، حقیقتی است که امروز هم با آن مواجه هستیم. مرحوم علامه فضلی با درک این حقیقت به دنبال این موضوع بودند که بتوانند پاسخی برای این نیاز جوامع دینی تهیه کنند. لذا نیازسنجی کردند و به کشورهای مختلف سفر کردند و بر اساس آن نیاز و آن ضرورت، کتاب‌های جدیدی را به عنوان متون درسی برای حوزههای علمی و معرفتی تهیه و تدوین نمودند. البته قبل از ایشان مرحوم مظفر این اقدام را با تدوین کتاب‌هایی چون «اصول الفقه» و «المنطق» انجام داده بودند، اما گستره‌ی این کتاب‌ها کمتر بود و نیز آن کتاب‌ها برای سطح خاصی تهیه و تدوین شده بود. مرحوم علامه فضلی اما برای مبتدی‌ها و کسانی که پیشینه‌ی مطالعات اسلامی ندارند، کتاب‌هایی را تهیه کردند. این کتاب‌ها در موضوعات منطق، عقاید، اصول فقه و حتی موضوعاتی غیر از موضوعات معرفتی متداول، تدوین شده بود. با تولید و تهیه و تدوین این کتاب‌ها، استقبال جویندگان علم برای فراگیری علوم و معارف اسلامی در حوزههای علمیه بیشتر شد؛ چراکه متون، مناسب درک آنها تهیه و تدوین شده بود.
2. توجه به موضوعات جهان معاصر در تدوین آثار
نکته‌ی دوم از ویژگی‌های مرحوم فضلی، این است که ایشان بر اساس نیازهای جهان معاصر، کتاب و متون علمی را تهیه و تدوین کردند. ایشان بر اساس نیازهای موجود دست به قلم می‌بردند و می‌نوشتند. به عنوان نمونه یکی از کتاب‌هایی که ایشان نوشتند، کتاب «التشریع الاسلامی» یعنی قانون‌گذاری اسلامی است. ایشان در مقدمه‌ی این کتاب می‌نویسند که این کتاب، اولین کتاب است که در این باره در حوزههای علمیه‌ی شیعه تهیه و تدوین شده است. البته همان‌طور که خود ایشان هم در مقدمه اشاره کرده بودند این کتاب نقص‌هایی داشته اما به هر حال گامی بود که برداشته شد و پنجره‌هایی برای پژوهش و تحقیق بر روی محققین و پژوهشگران باز شد و کتاب‌های زیادی بعد از آن کتاب تهیه و تدوین شد.
3. مطالعات منطقه‌ای و نیازسنجی مخاطبان
ویژگی سوم مرحوم علامه فضلی نکته‌ای است که رئیس دانشگاه اسلامی انگلستان می‌گفت. او می‌گفت: وقتی ما دانشگاه اسلامی را در انگلستان تأسیس کردیم، به متون درسی نیاز داشتیم که متناسب با فضای غرب نوشته شده باشد. لذا از ایشان دعوت کردیم و ایشان مدتی آمدند و به مطالعه‌ی غرب پرداختند. سپس بر اساس فرهنگ و نیاز جوامع غربی کتاب‌هایی را برای ما تهیه و تدوین کردند و این کتاب‌ها، کتاب‌های کاربردی و کارآمدی بود. معمولاً علما به خاطر اشتغالات زیادی که در حوزههای تدریسی دارند، کمتر وقت می‌کنند که چنین فداکاری‌هایی انجام دهند و مطالعات منطقه‌ای داشته باشند. اما ایشان واقعاً از خودگذشتگی کردند و کار بسیار بزرگی را انجام دادند و هنوز آثار ایشان مورد استفاده و استقبال جوامع علمی غربی قرار می‌گیرد.
4. تأسیس مراکز پژوهشی و حوزههای علمیه در کشورهای مختلف
از دیگر ویژگی‌های ایشان در عرصه‌ی بین‌المللی، اهتمام به تأسیس مراکز علمی، پژوهشی و حوزههای علمیه در کشورهای مختلف بود. ایشان در کشورهای مختلفی اقدام به تأسیس حوزههای مدرن و روزآمد کردند تا این مراکز بتوانند پاسخ‌گوی نیاز معرفتی بشر و انسان معاصر باشند. تا جایی که من اطلاع دارم این حوزه‌ها، حوزههای بالنده و کارآمدی هستند.
5. پیگیری و اهتمام به مسائل درسی طلاب و پژوهشگران
از ویژگی‌های ایشان، پیگیری و اهتمام به مسائل درسی و علمی طلاب و پژوهشگران بود. بعضاً حوزه‌هایی راه‌اندازی می‌شود و بعد رها می‌شوند، اما ایشان همواره نسبت به وضعیت امتحانات، متون درسی، پیشرفت دانش‌پژوهان و طلاب مراکز علمی و پژوهشی که تأسیس کرده بودند سؤال می‌کردند. ایشان هم تشویق می‌کردند، هم ترغیب می‌کردند و در جایی که احتیاج به تنبیه بود، اقدام می‌کردند. یعنی از مراکز پژوهشی و علمی که تأسیس کرده بودند، کاملاً مطلع بودند و در جلسات هیأت رئیسه و هیأت امنا شرکت می‌کردند و واقعاً در این خصوص کم‌نظیر بودند.
ایشان یکی از شاگردان برجسته‌ی مرحوم آیتالله حکیم، مرحوم آیتالله خویی، مرحوم شهید صدر و مرحوم آل راضی بوده‌اند و در حوزه‌ی فقه و اصول، صاحب نظر و دارای فکر و اندیشه بودند. اما علی‌رغم برجستگی علمی ایشان در حوزه‌ی فقه و اصول، ایشان بیشتر با مراکز دانشگاهی و مراکز علمی جدید همکاری می‌کردند و به عنوان استاد در دانشگاه‌های مختلف مثل دانشگاه‌های عراق، عربستان و همچنین مصر کرسی تدریس داشتند.
6. استفاده از سبک‌های جدید در نظام آموزش دینی
ویژگی دیگر ایشان ارائه‌ی سبک‌های جدید در نظام آموزشی بود. نظام آموزشی ما یک نظام سنتی است و از سبک‌های جدید کمتر بهره گرفته است. ایشان همواره تلاش می‌کردند که بتوانند یک نظام و الگوی جدید آموزشی ارائه کنند که متناسب با تدریس و آموزش علوم اسلامی باشد و همچنین متناسب با حوزههای علمیه‌ی ما باشد و بتواند بین اصالت و معاصرت جمع کند. این یکی از شاه‌کارهایی بود که این بزرگوار دنبال می‌کردند و طرح‌هایی را هم در این خصوص ارائه دادند. مرحوم آیتالله فضلی تلاش می‌کردند تا حوزههای ما بتوانند همگام با جهان معاصر پیش رفته و از سیستم‌های جدید آموزشی استفاده کنند.
7. ارتباط با مراکز دانشگاهی و دانشگاهیان
یکی دیگر از ویژگی‌های مرحوم علامه فضلی، ارتباط ایشان با دانشگاه، دانشگاهیان و دانشجویان بود. ایشان یکی از شاگردان برجسته‌ی اساتیدی همچون مرحوم آیتالله حکیم، مرحوم آیتالله خویی، مرحوم شهید صدر و مرحوم آل راضی بودند و در حوزه‌ی فقه و اصول، صاحب نظر و دارای فکر و اندیشه بودند. اما در عین حال علی‌رغم برجستگی علمی شخصیت ایشان در حوزه‌ی فقه و اصول، ایشان بیشتر با مراکز دانشگاهی و مراکز علمی جدید همکاری می‌کردند و به‌عنوان استاد در دانشگاه‌های مختلف مثل دانشگاه‌های عراق، عربستان و همچنین مصر کرسی تدریس داشتند و از این رهگذر، اندیشمندان و پژوهشگران بسیاری از ایشان استفاده کردند و با علوم و معارف اسلامی آشنا شدند. ایشان توانستند علوم و معارف دینی و اسلامی حوزه‌ها را به دانشگاه‌ها منتقل کنند و به نظر من ایشان دنباله‌روی مرحوم شهید مطهری بودند.
8. ارتباط با اندیشمندان سایر ادیان و مذاهب
از موارد دیگری که از امتیازات ایشان محسوب می‌شد، تحمل و بردباری و صبر ایشان بود. ایشان با اینکه یک عالم برجسته و متفکر شیعی بودند اما با اندیشمندان سایر مذاهب اسلامی و حتی اندیشمندان غیراسلامی ارتباط تنگاتنگی داشتند و از این رهگذر آنها را با معارف دینی و اسلامی آشنا می‌کردند.
